ელინური მითები/პრომეთე
| ელინური მითები | ელინური მითები - პრომეთე ავტორი: ალექსანდრე მიქაბერიძე |
დევკალიონი და პირა |
იყო დრო, როცა ქვეყნად ადამიანი არ მოიპოვებოდა. მთელ დედამიწას მხოლოდ ცხოველები დაუფლებოდნენ. ზღვა თევზებით იყო სავსე. განთიადის მოახლოვებისას ფრთოსანთა ჭიკჭიკი მთელ არემარეს აყრუებდა. უღრან ტყეებში ცხოველების ხმაური და ჟრიამული მხოლოდ საღამოხანს მიწყდებოდა. ქვეყნად ყველაფერი თითქოს რიგზე იყო მოგვარებული, მაგრამ დედამიწის ზურგზე არ გაისმოდა ადამიანის ხმა, დედამიწას აკლდა მხოლოდ ადამიანი.
სწორედ ამ ხანებში ოლიმპოს მთის მწვერვალიდან განდევნილი ღმერთების შთამომავალი ტიტანი პრომეთე ჩამოეშვა საუცხოვო მცენარეებით უხვად მოფენილ დედამიწაზე, რომელზედაც ადამიანს ჯერ კიდევ ფეხი არ დაედგა. ტიტანს კარგად ჰქონდა შეგნებული, რომ დედამიწის გულში ჩამარხულია ღვთაებრივი თესლი, რომლის სულის ჩადგმა, გაცოცხლება შესაძლებელია.
პრომეთემ აიღო ნედლი თიხა და მისგან გამოძერწა ისეთი გამოხატულება, რომელიც მთლიანად მარად მშვენიერ ღმერთებს წააგავდა. ტიტანმა თიხისგან ამგვარად გამოძერწილ ჯერ კიდევ უსიცოცხლო გამოხატულებას ჩაუნერგა ცხოველების ბოროტი და კეთილი გრძნობები. სიბრძნის ქალღმერთმა ათენა პალასმა ნახევრად ცოცხალ გამოხატულებას ღვთაებრივი სული შთაბერა. ამრიგად გაჩდნენ დედამიწის ზურგზე პირველყოფილი ადამიანები, რომლებიც პირველ ხანებში ბავშვებივით სუსტნი და უძლურნი იყვნენ. ადამიანებს ჯერ კიდევ ვერ მოეხერხებინათ სხეულების ნაწილების სასურველად ამოძრავება. ღვთაებრივი ნაპერწკალი, რომელიც ადამიანების გულში ღვიოდა, თანდათან ქრებოდა და ირგვლივ შემორტყმულ წყვდიადს ვერ ფანტავდა, დედამიწას სინათლის შუქს ვერ ჰფენდა.
მართალია, ადამიანები თვალებს ახელდნენ, მაგრამ ხედვით კი ვერაფერს ხედავდნენ, ერთ საგანს მეორე საგნიდან ვერ არჩევდნენ. ადამიანის ყურებს თუმც ხმა სწვდებოდა, მაგრამ გონებას კი ვერ სწვდებოდა, ეს ხმა მას არაფერს ეუბნებოდა. ადამიანის ცხოვრება პირველ ხანებში ასე უმწეოდ და უნუგეშოდ მიმდინარეობდა. საბრალონი უაზროდ და უმიზნოდ დაძრწოდნენ დედამიწის ზურგზე, თითქო საღათას ძილში იმყოფებიანო.
ამ უხსოვარი დროის ადამიანმა არ იცოდა რა არის ხელოსნობა. უბრალო ხისა და ქვის გათლასაც კი ვერ ახერხებდა, უბრალო ქოხის აშენება უძნელდებოდა, ქურაში აგურის გამოწვაზე წარმოდგენაც კი არა ჰქონდა. ადამიანი ამ პირველყოფილ ხანაში გაზაფხულს ზამთრისაგან ვერ არჩევდა, ყველგან და ყველაფერს უწესრიგოდ აკეთებდა. საბრალონი დედამიწის ზურგზე ჭიანჭველებივით დაბობღავდნენ და ერთი ადგილიდან მეორე ადგილს უმწეოდ აწყდებოდნენ. მაგრამ ადამიანთა უსაზღვროდ მოსიყვარულე პრომეთე არ ივიწყებდა მის მიერ შექმნილ ჯერ კიდევ სუსტსა და უმწეო არსებებს. ძლევამოსილი ტიტანი მუდამ ადამიანის მომავალ ბედზე, მის კეთილდღეობაზე ფიქრობდა და ერთ წუთსაც არ ივიწყებდა ადამიანთა გვარეულობის უნუგეშო მდგომარეობას.
კაცობრიობისათვის თავდადებულმა პრომეთემ პირველყოფილ ადამიანს შეასწავლა საცხოვრებელი ბინის აშენება, საქონლის უღელში შებმა, ზღვასა და მდინარეებში ნავებით მოგზაურობა და ცის მნათობთა მოძრაობის აღნუსხვა და აღრიცხვა. პრომეთემ ადამიანებს შეასწავლა, რომელი ფრინველი, რომელი ცხოველი სასარგებლოა და რომელი მავნებელი, ზედმიწევნით შეასწავლა სამკურნალო ბალახებიდან წამლების მომზადება.
ადამიანებს წარმოდგენა არ ჰქონდათ ლითონების დამუშავებაზე,– კაცთა მოსიყვარულე პრომეთემ დაწვრილებით აუხსნა ხალხს ოქროს, რკინის და ვერცხლის ნიშნობლივი თვისებები და შეასწავლა, როგორ უნდა ამოეღოთ ეს ლითონები მიწიდან და როგორ დაემუშავებინათ. ერთი სიტყვით, პრომეთე, როგორც პატარა ბავშვებს, თავს დასტრიალებდა ახლადგაჩენილ ადამიანთა მოდგმას და ასწავლიდა ყველაფერს, რაც კი სარგებლობას მოუტანდა და საუკეთესო ცხოვრების პირობებს შეუქმნიდა ჯერ კიდევ სუსტსა და უმწეო ადამიანს. სწორედ ამ დროს ოლომპოს მწვერვალზე მბრძანებლობდა ღმერთების მამამთავარი, ყოვლად შემძლებელი ზევსი, რომელმაც სამეფო ტახტიდან ჩამოაგდო თავისი მამა კრონიონი და ძველი ღმერთების მთელი გვარეულობა, რომლის შთამომავლობასაც პრომეთე ეკუთვნოდა. ოლიმპოზე იმჟამად მცხოვრები ახალგაზრდა ღმერთები დიდის ცნობისმოყვარეობით შეჰყურებდნენ დედამიწაზე ახლადმოვლენილ მცხოვრებლებს და ყოველგვარ ზომებს იღებდნენ, რომ ადამიანებს თავისი ცხოვრების პირობები გაეუმჯობესებინათ, მაგრამ სამაგიეროდ მოითხოვდნენ პატივისცემას და ოლიმპოს მბრძანებლებისათვის თავთავის დროზე მსხვერპლის შეწირვას.
ადამიანების უფლება–მოვალეობანი რომ ზუსტად განესაზღვრათ, ღმერთებმა მოიწვიეს კრება, რომელზედაც მოკვდავთა წარმომადგენლებიც მიიპატიჟეს.
ღმერთების მიერ გამართულ ამ კრებაზე პრომეთეც გამოცხადდა. ტიტანი შიშობდა, რომ ღმერთებს ზედმეტი სამუშაო არ დაეკისრებინათ ადამიანების ჯერ კიდევ სუსტი გვარეულობისათვის. პრომეთემ მთელი თავისი ჭკუა–გონება, ცოდნა და გამოცდილება სავსებით აამოძრავა იმისთვის, რომ ღმერთებს გადაჭარბებული მოთხოვნები არ წაეყენებინათ ჯერ კიდევ ფეხმოუმაგრებელი ადამიანებისათვის და ამრიგად ეს სუსტი არსებანი კიდევ უფრო ცუდ პირობებში არ ჩაეყენებინათ.
ადამიანთა გვარეულობის წარმომადგენლებმა კრებაზე მოიყვანეს საუცხოვო დეკეული, რომელიც ღმერთებისათვის მსხვერპლად უნდა შეეწირათ.
პრომეთემ დაკლა მსხვერპლად შესაწირავი დეკეული და ხორცი ორ უთანაბრო გროვად გაანაწილა. ტიტანმა მოაგროვა ხორცის რჩეული ნაჭრები, შიგნეულის საუკეთესო ნაწილები, ხარის ტყავი გადააფარა და ზედ ხორცის გამოუსადეგარი ნაჭრები ჩამოაწყო. მეორე გროვაში პრომეთემ დააწყო ხორცის ძვლიანი, მეორეხარისხოვანი ნაჭრები და შიგნეულის გამოუსადეგარი ნაწილები, რომელზედაც შემოაწყო ხორცის საუკეთესო, ქონიანი ნაჭრები.
ყოვლისმცოდნემა და ყოვლისმხედველმა ღმერთების მამამთავარმა, როგორც კი თვალი მოჰკრა სამსხვერპლოდ დაკლული დეკეულის ხორცის განაწილებას, მყისვე შეამჩნია პრომეთეს ცბიერება და ღიმილით მიმართა ადამიანთა გვარეულობის ფხიზელ მცველს და თავდადებულ მეგობარს: „განა ეს მოსათმენია, ჩემო საყვარელო მეგობარო, რომ სამსხვერპლო დეკეული ასე უთანასწოროდ და შეუფერებლად გაგინაწილებია!“
„ყოვლად შემძლებელო ზევსო! – ცბიერი ღიმილით უპასუხა პრომეთემ, – გთხოვთ აირჩიოთ ხორცის ის გროვა, რომელიც თქვენ გსურთ და მოგწონთ!“
ზევსი მეტად განარისხა პრომეთეს ცბიერმა საქციელმა და განზრახ აირჩია ის გროვა, რომელიც საუკეთესო ქონიანი ხორცით იყო გარშემოწყობილი.
ბრაზმორეულმა ოლომპოს მბრძანებელმა უხეშად ჩამოაცალა ღმერთებისათვის გამზადებულ გროვას ხორცის ქონიანი ნაჭრები და როცა დეკეულის ძვლიანი ხორცის ნაჭრები და უვარგისი შიგნეული დაინახა, მრისხანედ შეჰყვირა ტიტანს: „იაფეტის უღირსო შვილო, ახლა კი დავრწმუნდი, როგორი ცბიერებით ყოფილხარ აღჭურვილი! იცოდე, ღმერთების ასეთ უპატივცემულობას არასოდეს არ გაპატიებ!“ განრისხებულმა ოლიმპოს მბრძანებელმა, ყოვლად შემძლებელმა ზევსმა, დიდი უბედურება დაატეხა თავს ადამიანთა გვარეულობას, რომლის მოსარჩლეობას პრომეთე ასე თავდადებულად ეწეოდა.
ადამიანთა გვარეულობისათვის პირველყოვლისა საჭირო იყო ცეცხლი, მაგრამ პრომეთეს მიერ განაწყენებულმა ოლიმპოს მბრძანებელმა უარი განაცხადა ხალხისათვის საჩუქრად ცეცხლი დაეთმო.
ამრიგად ზევსმა მოუსპო ადამიანთა გვარეულობას ცხოვრებისათვის უსაჭიროესი საგნით სარგებლობის საშუალება. ზევსის მრისხანებამ სრულიადაც ვერ შეაშინა ხალხისათვის თავდადებული გმირი. პრომეთემ გადაწყვიტა, რაც არ უნდა დასჯდომოდა, ადამიანთა გვარეულობას მედგრად გამოსარჩლებოდა და ღმერთების წინაარმდეგ ერთხელ კიდევ გაელაშქრა. კაცობრიობისათვის მარადის თავდადებულმა პრომეთემ ღმერთებს ფარულად მოსტაცა ცეცხლი და ქვეყნად ჩამოიტანა, რომ ხალხს საჭიროების მიხედვით ეს ცხოველმყოფელი ნაპერწკალი გამოეყენებინა.
დედამიწის ზურგზე ყველგან მოხდენილად გიზგიზებდა ცეცხლი. ხის მაღალი ტოტები ცეცხლის ალში ეხვეოდა. ცეცხლისაგან ავარდნილი კომლი თვალუწვდენელ მანძილზე ბურავდა მთელ მიდამოს.
ოლიმპოს მბრძანებლის მრისხანებას საზღვარი არა ჰქონდა, როცა დედამიწიდან ავარდნილი კომლის სვეტები დაინახა. ოლიმპოს ბრძანებლმა გადაწყვიტა ადამიანთა გვარეულობისა და მისი მედგარი მფარველის სასტიკად დასჯა. ზევსის ბრძანებით, დიდად დახელოვნებულმა ჰეფესტმა გამოჭედა ახალგაზრდა ქალის, საკვირველად ლამაზი ქალის, გამოხატულება. ქალღმერთმა ათენამ ამ გამოხატულებას წამოასხა საუცხოვო მანდილი და გულში მარადის მაცოცხლებელი ძალა და მხნეობა ჩაუნერგა. ქალღმერთმა აფროდიტემ ეს მშვენიერი გამოხატულება ღვთაებრივი სიკეკლუცით და მშვენიერებით დააჯილდოვა. ღმერთების მოამბემ, ძლევამოსილმა ჰერმესმა, მშვენიერ გამოხატულებას ენა აუმეტყველა და იშვიათის მჭერმეტყველებით დაასაჩუქრა. ამრიგად ღმერთების წინაშე წარსდგა მშვენიერი ახალგაზრდა ქალწული, რომელსაც სახელად პანდორა უწოდეს, რაიცა „ყოველი სიკეთით დაჯილდოვებულს“ ნიშნავს.
ყოვლად შემძლებელმა ოლიმპოს მბრძანებელმა ზევსმა პანდორა ქვეყნად გაგზავნა და თან გაატანა ოქროს ყუთი, რომელშიაც ჩაკეტილი იყო ყოველგვარი სენი.
პანდორა დაუყონებლივ ელვის სისწრაფით დაეშვა ქვეყნად.
მცირედი ხნის ძებნის შემდეგ ქალწული ქალი პრომეთეს ძმის ეპიმეთეს სასახლეს მიუახლოვდა. პრომეთეს ეშინოდა ღმერთების შურისძიებისა და ამიტომ ძმა წინასწარ გააფრთხილა ღმერთებისაგან არასგზით საჩუქარი არ მიეღო. მაგრამ როცა მშვენიერი ახალგაზრდა ქალწული ოქროს ყუთით მიადგა ეპიმეთეს სასახლის კარებს, ციდან მოვლენილი ახალგაზრდა სტუმრის სილამაზით და მშვენიერებით მოხიბლულ ეპიმეთეს დაავიწყდა ძმის გაფრთხილება და მოულოდნელად მოსულ ღვთაებრივ ქალწულს განუსაზღვრელი აღტაცებით მიეგება.
მცირედი საუბრის შემდეგ პანდორამ, ეპიმეთეს თხოვნით, ოქროს ყუთს თავი ახადა. ყუთიდან დაუყონებლივ ამოფრინდა შიგ ჩაკეტილი ათასგვარი სენი და ელვის სისწრაფით მთელ ქვეყანას კიდით კიდემდე მოედო. ყოვლად შემძლებელი ზევსის ბრძანებით, პანდორამ მოულოდნელად ყუთს თავი დაახურა და ამრიგად საშუალება მოუსპო მწუხარების წამებში ადამიანის გულის გამაქარვებელ და ნუგეშისმცემელ იმედს ყუთიდან ამოფრენილიყო. ქვეყანას თავს დაატყდა საშინელი უბედურება. გაჩნდა ათასგვარი სენი, რომელიც არავის ინდობდა. დიდი და პატარა, ქალი და კაცი, ყველანი განურჩევლად იტანჯებოდნენ და სიცოცხლის უკანასკნელ დღეებს სასოწარკვეთილებით ებრძოდნენ. ულმობელი ავადმყოფობა მძლავრად იდგამდა ფესვებს ადამიანთა სხეულში, დღითიდღე აუძლურებდა მათ და გამოუსადეგრად ხდიდა ცხოვრების აუტანელ პირობებთან საბრძოლველად.
ადამიანის სხეულის გამანადგურებელი საშინელი ციებ–ცხელება ყველგან ჯოჯოხეთის გენიას აყენებდა. სიკვდილის სულთამხუთავი აჩრდილი დედამიწას თავს დასტრიალებდა და ათასობით უდანაშაულო მსხვერპლს იწირავდა.
დიდის მწუხარებით და გულისტკივილით შეჰყურებდა ადამიანთა გვარეულობის უმაგალითო ტანჯვას ხალხის კეთილდღეობისათვის თავდადებული პრომეთე, და მისი ამაყი, შეუდრეკელი გული ღმერთებზე შურის საძიებლად ჯერ კიდევ მედგრად ძგერდა. მაგრამ ყოვლად შემძლებელ ზევსს პრომეთეს კადნიერი ურჩობა სრულიადაც არ დაჰვიწყებია. ამიტომ უდრეკი ტიტანიც კი ვერ ასცდა ოლიმპოს მბრძანებლის საშინელს მსჯავრს.
ყოვლად შემძლებელმა ზევსმა გადაწყვიტა პრომეთეს სასტიკად დასჯა და იგი დასასჯელად ჩააბარა მჭედლობაში დიდად დახელოვნებულ ღმერთს ჰეფესტს.
ზევსის ბრძანებით, ჰეფესტმა კაცობრიობისათვის თავდადებული ტიტანი პრომეთე კავკასიის მაღალკლდოვან ქედზე მიაჯაჭვა და უზარმაზარი რკინის კომბლით მთის მწვერვალის ციცაბო კლდეზე მაგრად მიაჭედა.
ჰეფესტი დიდის მწუხარებით და გულისტკივილით ასრულებდა ყოვლად შემძლებელი ზევსის საშინელ დავალებას, მაგრამ იძულებული იყო ასე მოქცეულიყო, რადგან ოლიმპოს მბრძანებლის სურვილი მისთვის კანონი იყო, რომელიც უეჭველად უნდა შეესრულებინა. კავკასიის მთის ქედზე მიჯაჭვული პრომეთე დუმილით, გამოუთქმელი მოთმინებით ამაყად იტანდა საშინელ ტკივილებს. ამაყი ტიტანის ტანჯვა ერთდროულად გაძლიერდა მის შემდეგ, როცა ჰეფესტი გმირს ჩამოშორდა და ოლიმპოს მწვერვალისაკენ გაემართა. პრომეთეს ხმამაღალი გმინვა და გოდება ცის მაღლობს სწვდებოდა და თვალუწვდენელ სივრცეზე ადამიანთა ყურთასმენას აყრუებდა. ამაყი ტიტანის დედა, ქალღმერთი თემიდა, როგორც კი შვილის მწარე გმინვას და გოდებას მოჰკრა ყური, დაუყონებლივ ფეხაკრეფით მიიჭრა საყვარელ შვილთან და დედობრივი ალერსით უნელებდა ტანჯვის მწარე ცრემლებს.
ქალღმერთი თემიდა თვალცრემლიანი ემუდარებოდა ტკივილებისაგან უზომოდ ტანჯულ პრომეთეს – ყოვლად შემძლებელ ზევსს წინააღმდეგობას ნუ უწევ და მორჩილება გამოუცხადეო.
– ჩემო ძვრფასო, საყვარელო შვილო, ღმერთების წინააღმდეგობა მოკვდავს, რაგინდ ძლევამოსილი იყოს ის, არ გამოადგება! შვილო, თუ ჩემ რჩევას არ მიიღებ და ღმერთებს მორჩილებას არ გამოუცხადებ, იცოდე, ოლიმპოს მბრძანებელი ზევსი კიდევ უფრო დიდსა და საშინელ უბედურებას მოგვივლენს! – ეუბნებოდა თემიდა.
პრომეთემ ამაყად უარყო ქალღმერთ თემიდას რჩევა.
– განგების განაჩენი აუცილებლად უნდა შესრულდეს! – უპასუხებდა პრომეთე საყვარელ დედას: – ვაჟკაცი, რომელსაც კარგად აქვს შეგნებული აუცილებლობის ძალა, განგების განაჩენს არასოდეს არ გაექცევა.
ზევსმა მართლაც კვლავ მოუვლინა პრომეთეს ახალი საშინელი სასჯელი: ოლიმპოს ღმერთების მამამთავრის ზევსის ბრძანებით, უზარმაზარი არწივი ყოველ მესამე დღეს კავკასიის მთების თავზე ეშვებოდა და თავისი მძლავრი კლანჭებით ტანჯულ გმირს მუცელს უფატრავდა და ალმასივით ბასრი ნისკარტით გულ–ღვიძლს გაუმაძღრად უკორტნიდა.
ტანჯული გმირის გმინვისა და გოდების საშინელი ხმა მთელ ქვეყანას აყრუებდა და მსმენელთ გულს უსაზღვროდ უშფოთებდა. როცა თავის სისხლიან საქმეს მორჩებოდა გაუმაძღარი ფრთოსანი, ოლიმპოს მწვერვალისაკენ სასწრაფოდ მიფრინავდა, რომ მესამე დღეს კვლავ დაბრუნებულიყო თავისი „საგმირო დავალების“ შესასრულებლად.
დატანჯული გმირის დაფლეთილი გულ–მუცელი ძალიან სწრაფად მთელდებოდა, მაგრამ გაუმაძღარი არწივი დანიშნულ დროს კვლავ მოფრინდებოდა და თავის სისხლიან საქმეს ყოველთვის პირნათლად ასრულებდა.
ამრიგად მისდევდნენ წლები წლებს და საუკუნეები საუკუნეებს. ტიტანის ტანჯვასა და წამებას დასასრული არ ჰქონდა. ყოველ მესამე დღეს კავკასიის მთების თავზე, ერთსა და იმავე დროს, გამოჩნდებოდა საშინელი არწივის უზარმაზარი აჩრდილი, რომელიც მყისვე სადღაც გაქრებოდა.
მტაცებელი ფრთოსანი ტყვიასავით თავს ესხმოდა ტანჯულ გმირს და გულ–მუცელს გაუმაძღრად უძიძგნიდა. შეუდრეკელი ტიტანის გმინვას და გოდების მწარე ხმა მთელ მსოფლიოში კიდით–კიდემდე გაისმოდა და მსმენელს მჭევრმეტყველურად მოუთხრობდა კაცობრიობის კეთილდღეობისათვის თავდადებული გმირის ტანჯვისა და წამების სამწუხარო ამბავს. საღამოჟამს კი მტაცებელი ფრთოსანი ისევ ოლიმპოსაკენ მიფრინავდა და მისი გასისხლიანებული ნისკარტი და კლანჭები ნათლად ადასტურებდა იმ საქმიანობას, რომელსაც გაუმაძღარი არწივი ყოველ მესამე დღეს ეწეოდა კავკასიის ქედზე მიჯაჭვული სახელოვანი გმირის პრომეთეს სხეულის გარშემო.
მაგრამ ყველაფერს თავისი დასასრული აქვს. დროთა მიმდინარეობის ნაკადს მოაქვს ტანჯული გმირის სრული განთავისუფლება. სწორედ იმ ადგლას, საცა დიდებული პრომეთე კლდეზე იყო მიჯაჭვული, სრულიად შემთხვევით გაჩნდა მთელ საბერძნეთში სახელგანთქმული გმირი ჰერკულესი.
კოინთა დიდებული გმირის შორსსატყორცნმა ისარმა, რომელიც მიზანს არასდროს არ ასცდებოდა, სასიკვდილოდ დაჭრა საზარელი არწივი სწორედ იმ დროს, როცა ეს საშინელი ფრინველი კავკასიის ქედის თავზე ეშვებოდა თავისი სისხლიანი საქმის შესასრულებლად. ძლევამოსილმა ჰერკულესმა თავისი უზარმაზარი კომბლის მძლავრი დარტყმით ერთბაშად დაამსხვრია ტანჯული პრომეთეს ტანზე სალტესავით შემორტყმული ჯაჭვები, რომლების დალეწილი რგოლები გმირის ფერხთით ცვიოდა.
მაგრამ ჯაჭვის ერთი რგოლი, კლდის მოზრდილი ნახეთქით, პრომეთეს ხელის თითზე შერჩა, და ამ რგოლს გმირი შემდგომ მუდამ ატარებდა იმ დიდი ტანჯვისა და წამების აღსანიშნავად, რაც კაცობრიობისათვის თავდადებულმა ტიტანმა განიცადა იმ ხნის განმავლობაში, როცა იგი, ღმერთების მამამთავრის ბრძანებით, კავკასიის ქედზე იყო მიჯაჭვული.
განთავისუფლებული პრომეთე ისევ დატრიალებდა მის მიერ შექმნილ ადამიანთა შორის და თავისი ყოველდღიური საქმიანობით უმსუბუქებდა კაცობრიობას იმ მძიმე ტვირთს, რომელიც ულმობელმა ცხოვრებამ არგუნა.